تاریخ انتشار: 9 اسفند 1396

نوروز در فرهنگ ایرانی

دکتر حداد عادل، رئیس بنیاد سعدی، در صبح سه‌شنبه ۸ اسفند ۱۳۹۶، در تالار ملل دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، در جمع اساتید، کارکنان و دانشجویان خارجی رشته مطالعات ایران این دانشکده و دیگر دانشجویان، با موضوع «نوروز در فرهنگ ایرانی» به سخنرانی پرداخت.

 در آغاز این نشست دکتر محمد سمیعی، مدیرگروه مطالعات ایران دانشکده مطالعات جهان، ضمن خیرمقدم به دکتر حداد عادل، به ذکر این پیشینه پرداختند که دکتر حداد از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ در سلسله جلساتی با موضوع مشترک فرهنگ ایران در دانشکده مطالعات جهان سخنرانی داشته‌اند؛ موضوعات جالب و جذابی شامل فرهنگ ایرانی، سفره ایرانی، قنات در فرهنگ ایران، بازار در فرهنگ ایرانی، و فرش ایرانی. دکتر سمیعی از اینکه پس از مدتی وقفه، این نشست‌ها از سرگرفته شده است ابراز خرسندی کردند و اظهار داشتند: «دکتر حداد عادل وعده داده‌اند که این مطالب را در مجلدی منتشر کنند.»

 دکتر سمیعی نوروز را یکی از مراسم ماندگار ایرانی و دقیق‌ترین سال نو جهان دانست. ایشان ابراز داشت: «تقویم‌نویسی از عناصر مهم تمدن است و ایران از این منظر بسیار مستغنی است و جهان وامدار ایران است. نوروز از جنبه ایرانی و اسلامی پتانسیل‌های بالای دارد.»

 دکتر حداد عادل ضمن ابراز خوشنودی از حضور دوباره در دانشکده مطالعات جهان، پس از وقفه‌ای چند ساله، که به لطف دکتر عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان، این رشته دوباره از سرگرفته شده است، محیط این دانشکده را همواره دلپذیر خواند که در فضایی علمی و دانشگاهی و به دور از حاشیه می‌توان درباره فرهنگ ایرانی به صحبت پرداخت و افزود: «از لطف و محبت دوستان عزیزم در این دانشکده بسیار سپاسگزارم. به‌عنوان دانشجوی پیشین دانشگاه تهران، از حضور در این دانشگاه احساس خوشحالی می‌کنم و این دانشگاه را خانه دوم خود می‌دانم.» دکتر حداد عادل در بیان هدف خود از این سخنرانی‌ها عنوان کرد: «قصدم از این کار چندساله این بوده است که جوان‌ها و نسل آینده با فرهنگ ایرانی بیشتر آشنا شوند.»

 دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان، نیز ضمن تشکر از دکتر حداد عادل، در برگزاری این نشست‌ها که یادآور نگاه محققانه ایشان است و نکات ریز و مهمی را دربردارد، از نوید انتشار مجموعه این نشست‌ها با مضمون هویت ایرانی، ابراز خشنودی کرد و هویت ایرانی را هویتی پایدار و متمایز خواند. ایشان در تشکر از دکتر حداد عادل و توجهشان به دانشکده مطالعات جهان گفتند: «دکتر حداد عادل چه در دورانی که رئیس مجلس بودند و چه اکنون که مشغله‌های پیشین را ندارند همان فرد بوده‌اند؛ معلم بوده‌اند، معلم هستند و معلم خواهند بود.»

در مشروح سخنرانی «نوروز و هویت ایرانی»، دکتر حداد عادل در در مقدمه‌‌ای نخست سه گزاره را بیان کرد. نخست آنکه هر ملتی به فرهنگ خود زنده است و به فرهنگ خود شناخته می‌شود. درست مانند هر شخصی که با شخصیت خود شناخته می‌شود و زندگی می‌کند، فرهنگ نیز برای ملت‌ها به‌منزله شخصیت برای افراد است. دوم، آداب‌ و رسوم، و سنت‌ها بخش مهمی از فرهنگ هر ملت است. و سوم، نوروز سنتی بسیار مهم از فرهنگ ماست. برای آنکه بتوانیم فرهنگ خود را بشناسانیم، نمی‌توانیم نوروز را نادیده بگیریم.

ایشان در ادامه به بیان خصوصیت‌های مهم نوروز پرداخت. نخستین خصوصیت نوروز، تاریخی‌ و کهن‌بودن آن است. قدمت نوروز چندهزار سال و به قدمت تاریخ ایران است. هر چه به گذشته بازگردیم رد پایی از نوروز در تاریخ خود می‌یابیم. این سنت همواره برقرار بوده و استمرار پیدا کرده است.

خصوصیت دوم نوروز وسعت جغرافیایی آن است. جغرافیای نوروز دست‌کم به‌وسعت جغرافیای فارسی‌زبانان است. چه امروز و چه در تاریخ گذشته، هر کجا در اطراف ایران که زبان فارسی حاضر است، نوروز هم با آن همراه بوده است. این دو هم‌سفر بوده‌اند و با هم جهانگیری و جهانگردی کرده‌اند.

خصوصیت سوم نوروز آن است که جشن شادی است. سرور و شادی در مقیاس اجتماعی است و به طبقه خاص، آیین خاص یا کیش خاصی تعلق ندارد. این امر شمول و فراگیری آن را بیشتر می‌کند. نوروز مایه امیدواری و خوش‌بینی و خوشگواری است. سنتی آن اندازه هوشمند است که مورد قبول و احترام همگان واقع شده است.

جنبه مهمی از نوروز جنبه نجومی آن است. اصولاً، بشر قدیم با آسمان انس داشته است. آسمان برای بشر قدیم معنایی داشته است جز آنچه امروز دارد؛ بشر قدیم با آسمان زندگی می‌کرده است. انسان قدیم با این صورت‌های فلکی حرف می‌زده است. از حرکات سیارات، ماه و خورشید برای تعیین زمان مناسب بذرافشانی، خرمن و درو کمک می‌گرفته است. حکومت‌ها نیز برای گرفتن مالیات، به تقویم احتیاج داشتند و از حرکت ماه و خورشید در تنظیم تقویم استفاده می‌کردند.

نخستین جِرم سماوی برای تنظیم تقویم، ماه بوده است. صورت فلکی دیگر خورشید بود که دوره تناوب طولانی‌تر و یکساله داشت. در اصل دوازده دوره ماه می‌شد، یک دوره خورشید. این توجه به ماه و خورشید در اقوام مختلف، از جمله در میان مصریان، بابلیان و چینیان نیز معمول بوده است.

در دوران پیش از اسلام نوروز ثابت نبوده و انطباق نوروز با اول بهار شکل امروزی را نداشته است. پیش از اسلام و پیش از تقویم جلالی، هر ۱۲۰ سال، نوروز یک‌ماه عقب می‌افتاده است، درست مانند شروع ماه قمری که سیال است. البته این سیال‌بودن کندتر بوده است. در قرن پنجم هجری، به‌دستور ملکشاه و به‌احتمال وزیر باتدبیر او، خواجه امیرالملک، تصمیم‌ گرفتند که آغاز سال را تثبیت کنند. ازاین‌رو، دانشمندان، منجمان و ریاضیدانان صاحب‌نام را در اصفهان گرد هم آوردند. از جمله این افراد عمرخیام، ابن معموری، ابن مظفر اسفزاری و ابن میمون واسطی بودند. در آن سال نوروز ظاهراً ۱۷روز بعد از اول بهار و دهم ماه رمضان بوده است. با محاسبات دقیق سال را به ۳۶۵ روز ۵ ساعت تقسیم کردند. پنج ساعت که نه آنقدر کم بود که بتوان آن را نادیده گرفت و نه آنقدر زیاد بود که بتوان روز دیگر منظور کرد، هر چهار سال یک روز در نظر گرفته شد. این رویداد در سال ۴۸۵ هجری خورشیدی (۴۷۱ هجری قمری) بوده است. تقویم جلالی تقویمی بسیار دقیق و دقیق‌ترین تقویم جهان بوده است. در جهان ده‌ها نظام گاه‌شماری وجود دارد ولی دقت تقویم جلالی ما ایرانی‌ها از همه بیشتر است. تقویم فعلی میلادی، تقویم گریگوری است که در زمان پاپ گریگوی ششم وضع شد و هر ۵۰۲۵ سال یک روز اختلاف در آن پیدا می‌شود. در حالی که در تقویم جلالی هر ۱۴۱ هزار سال یا به‌تعبیری هر ۲۵ میلیون سال یک روز اختلاف پدید می‌آید.

تقویم فعلی ما، در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ در دوره پنجم مجلس شورای ملی، در دو ماده و یک تبصره تقویم رسمی ایران به‌تصویب رسید. پیش از این نام‌های ماه‌های سال نام‌های اویغوری و نام‌های حیوانات و مصطلح در میان زرتشتیان بود.

ایرانی‌ها جشن‌های بسیاری داشتند. از قبل از زرتشت تا بعد از زرتشت، در هر سال شش جشن فصلی و دینی می‌گرفتند و به آن «گاه‌انبار» می‌گفتند. طول این گاه‌انبارها با هم برابر نبود. نکته مهم در این است که منجمان ایرانی قادر بودند با رصدها و زیج‌هایی که ترتیب می‌دادند، ساعت دقیق عبور خورشید از نقطه اعتلال ربیعی را محاسبه کنند. شروع سال جدید از عبور خورشید از معدل‌النهار به دایره‌البروج اعلام می‌شد. اگر در حرکت زمین به دور خود، محوری فرضی را در نظر بگیریم که از قطب شمال تا قطب جنوب امتداد دارد، و باز اگر دایره‌ای فرضی را عمود بر این محور فرض کنیم که کره زمین را به دو نیم کرده باشد، این نقطه معدل‌النهار یا استوای سماوی است. نکته مهم این است که حرکت زمین به دور خورشید بر این دایره عظیمه‌ای که زمین را به دو نیم کرده به‌طور کامل منطبق نیست. نقطه‌ای که این دو دایره عظیمه یکدیگر را قطع می‌کنند، در فاصله ۱۸۰ درجه، دو گره پدیدار می‌شود که معرف اول بهار و اول پاییز است. وقتی خورشید در معدل‌النهار قرارمی‌گیرد نور آن به سَویه و عادلانه تقسیم می‌شود، در حالی که قبل و بعد از آن این‌طور نیست. این دو گره را «اعتدال ربیعی» و «اعتدال خریفی» می‌نامند. مبدأ تقویم جلالی عبور خورشید از اعتدال ربیعی است.

از آثار انتخاب اول بهار و اعتدال ربیعی آن است که زمستان با همه مشکلاتش تمام شده و بهار آغاز شده است و این برای همه مردم دنیا مژده است. ایرانیان مبنای شروع سال جدید خود را بر این مژده قرار داده‌اند که در آن روز و شب با هم برابر است و میان شب و روز، و سرما و گرما اعتدال وجود دارد؛ رد پایی از زمستان و پیغامی از تابستان. پیام این انتخاب رویش، سرسبزی و برکت است. در نیمکره شمالی هر کس که به اول بهار می‌رسد دل‌خوش می‌دارد که گل به بار می‌آید، میوه می‌روید، بلبل می‌خواند، جویبارهای نقره‌گون و سیمین‌گون در شهر و روستا جاری می‌شود، و سبزه می‌روید. اهمیت نوروز در هوشمندی ایرانیان در طول تاریخ بوده است. بهار تنها موسم رویش گیاه نیست، بلکه آغاز رشدونمو حیواناتی است که انسان از آن‌ها تغذیه می‌کند.

وقوع این پدیده طبیعی در دست کسی نیست. حکومتی نمی‌تواند آن را جابه‌جا کند، در عین حال بسیار مبارک و مطلوب است. تحولات سیاسی و اجتماعی و پسند ادوار در تعیین مبدأ آن نقشی ندارد. مبدأ سایر سال‌ها عمومیت هجری خورشیدی را ندارد. تا طبیعت هست، نوروز هم هست؛ گویی انسان که خود فرزند طبیعت است، خود در نوروز به دیدن طبیعت می‌رود.

این استاد دانشگاه که خود در رشته فیزیک آسمان نیز تحصیل کرده و تدریس داشته است، ضمن معرفی کتاب مجموعه مقالاتی درباره نوروز، چاپ ۱۳۸۷، توسط نشر افکار، بخش‌هایی از آن را به قلم دکتر شریعتی قرائت کرد.

به لحاظ تاریخی، عمده منابع درباره نوروز مربوط به دوره اسلامی است. در اوستا هیچ ذکری از نوروز نیامده است. البته، زرتشتیان قبل از زرتشت و بعد از آن، نوروز را از آن خود کرده‌اند. در دوره اسلامی نویسندگان عرب و ایرانی بسیاری به فارسی و عربی درباره نوروز ایرانی سخن گفته‌اند. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم لِأَوائلِ صناعه التَّنجیم و در کتاب آثار الباقیه درباره نوروز سخن گفته است.

جنبه دیگری از نوروز که جنبه فرهنگی دارد، همراه‌شدن آن با انواع اسطوره‌های قدیمی است. معنای اسطوره از فرهنگ‌های قدیم گرفته است. Storyدر انگلیسی و اساطیر در قرآن از همین اسطوره گرفته شده است. اسطوره با رمان و داستان در دنیای امروزی فرق دارد. اسطوره بازتاب جهان‌بینی‌هاست در ذهن انسان قدیم. در اسطوره‌های ایرانی، نوروز را چه قبل از اسلام و چه بعد از آن، به جمشید نسبت داده‌اند. جمشید در هاله‌‌ای از اسطوره‌ها پنهان است و آنقدر آثار فرهنگی به او نسبت داده‌اند که گاه جمشید و سلیمان یکی شده است.

این اسطوره‌ها در نام‌‌گذاری‌ها نقش مهمی داشته است. در زمان جمشید، هر روز از ماه را به نام یکی از ایزدان، فرشتگان حافظ روز، می‌نامیدند. در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام ذیل مقاله مفصلی در باب تقویم، اسامی سی روز ماه از روز نخست به‌ترتیب چنین آمده است: هرمز، بهمن، اردیبهشت، شهریور، اسپندارمز، خرداد، امرداد، دی، آذر، آبان، خور، ماه، تیر، گوش، دی به مهر، مهر، سروش، رشن، فروردین، بهرام، رام، باد، دی به دین، دین، ارد، اشتاد، آسمان، زامیاد، ماراسپند، انیران.

مطابق با اسطوره فرهور یا فَروَشی، معتقد بودند که ارواح مردگان و ارواح قدسیان و پاکان ده روز از آسمان به زمین می‌آیند. ارواح درگذشتگان نیز این ده روز به خانه‌های خود بازمی‌گردند. از همین رو خانه‌های خود را پاک و پاکیزه می‌کردند که وقتی ارواح درگذشتگان به خانه‌های خود بازمی‌گردند از فرزندان خود راضی باشند. فروردین جمع فرهور یا فَروَشی است.

دکتر حداد عادل سپس به معرفی کتاب نوروزنامه، متعلق به قرن پنجم، پرداخت و قسمت‌هایی از آن را که درباره جمشید بود قرائت کرد. این کتاب که در سال ۱۳۱۲ به قلم مجتبی مینوی تصحیح شده است، به قلم استاد در مقدمه به عمرخیام نسبت داده شده است که البته استاد مینوی بعدها از این نظر خود بازگشت و امروز منسوب به خیام است. ایشان همچنین بخشی از مقاله دکتر بدرالزمان قریب، استاد زبان‌های باستانی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و یگانه استاد زبان سغدی را درباره جمشید قرائت کرد.

تصاویر موجود در تخت جمشید، از اهدای هدایای سفیران کشورهای مختلف، در اصل جشن نوروز بوده است. در دوره ساسانیان نیز نوروز بسیار محترم و جشن اصلی پادشاهان ساسانی بوده است و به آن نوروز خسروانی می‌‌گفتند.

نوروز در دوره اسلامی نیز همچنان به حیات خود ادامه داده است. اسلام نه‌تنها مخالفتی با آن نداشته است، بلکه آن را همراهی نیز کرده است. در احادیث آمده است که واکنش پیامبر به نوروز ایرانی طوری بوده است که آن را تأیید کرده‌اند. در احادیث متعدد از امامان نیز اتفاقات معنوی بزرگی به نوروز نسبت داده شده است که خدا انسان و طبیعت را آفریده است. این احادیث زمینه را برای ظهور نوروز در دوران اسلامی آماده می‌کرده است. خلفای اموی و عباسی نیز غالباً نوروز را جشن می‌گرفتند و شاعران شعرهای بسیاری در مدح آن می‌سروده‌اند.

در ادبیات عربی و فارسی، از دو جشن به وفور یاد شده است: یکی نوروز و دیگری جشن مهرگان در ۱۶ مهر ماه که برای کشاورزان مهم بوده و آغاز فصل پاییز است. واژه «نی‌روز» در عربی جشن نوروز و «مهرجان» در عربی در مفهوم جشنواره به‌کار می‌رود.

دکتر حداد عادل سپس به معرفی کتاب یاد عزیزان در برگ‌ریزان و مقاله مهدوی دامغانی، استاد ادبیات عرب پرداخت و به توجه شاعران عرب، به‌خصوص شاعران شیعی به نوروز و مهرگان اشاره کرد. در دیوان سید مرتضی ۱۱ قصیده درباره نوروز و ۹ قصیده درباره مهرجانه وجود دارد.

وجود این سنت ایرانی در بغداد و در فضای عربی در دنیای اسلامی در دوران خلفا آنقدر بالا گرفت که احتمالاً با مراسم اعیاد مذهبی فطر و قربان در سکنه بغداد برابری می‌کرده است.

از جمله آداب تحویل سال عبارت است از دیدوبازدید، آراستن خانه، هفت‌سین، نوپوشیدن، تبریک‌گفتن، عیدی‌دادن، آشتی‌کردن، آتش‌افروختن در چهارشنبه‌سوری، آب‌پاشیدن به یکدیگر (در هند عید رنگ است)، شیرینی‌دادن، سیزده‌به‌در، حاجی‌فیروز، میرنوروزی (در این رسم عجیب موسوم به پنجه مسترقه به مدت پنج روز فردی عامی را بر تخت می‌نشاندند و در این پنج روز حاکم اصلی حکمی نمی‌داده است. در اصل تئاتر فکاهی ملی بوده است. در شعر حافظ نیز آمده است: «سخن در پرده می‌گویم چو گل از غنچه بیرون آی، جز پنج روزی نیست حکم میرنوروزی»)، سبزکردن سبزه، و سپردن سبزه به آب (توجه به کشاورزی و رویش).

در هر منطقه‌ای این مراسم متفاوت بوده است. به تنوع اقوام ایرانی و غیرایرانی حجم عظیمی از آیین و آداب و رسوم نوروزی وجود دارد. در کتاب مجموعه مقالات نوروزی به نقل از جعفری شهری، مقاله‌ای ۵۰ صفحه‌ای در باب آداب و رسوم نوروز وجود دارد.

دکتر حداد عادل در سخنان خود به معرفی کتاب دیگری با عنوان شرح زندگانی من به قلم عبدالله مستوفی پرداخت و گفت در جلد اول این اثر در خصوص آیین‌ها و قوانین اواخر دوره قاجار به تفصیل سخن گفته شده است.

نوروز آثار اقتصادی گسترده‌ای نیز دارد و رونق اقتصادی پدید می‌آورد. به‌لحاظ روان‌شناسی فردی و اجتماعی نیز امید و شادی به‌همراه دارد.

درباره جنبه هویتی نوروز، قدمت و استمرار چند هزار ساله آن از نظر مبدأ قابل دفاع است؛ یعنی، اتفاق طبیعی و مبارکی است که به انسان و جهان حیات دوباره می‌بخشد. مبدأ این جشن نشانه قدرت الهی است. توجه به این جشن توجه به خالق طبیعت است و دل‌نشین و دلپذیر است. این سنت به‌‌جامانده از دوران قبل از اسلام است که بعد از اسلام منسوخ نشده است. این نشانه برخورد اسلام با سنت‌‌های غیرمسلمان است. اسلام سنت ایرانیان را نفی نکرد زیرا نشانه‌ای از کفر با خود نداشت و با توحید در تضاد نبود. وجود نوروز در فرهنگ ایرانی- اسلامی، و بقای آن مصداقی است از امکان هم‌زیستی ایران و اسلام. در سفره هفت‌سین قرآن می‌نهند و آغاز سال را با دعای تحویل سال و قرائت قرآن آغاز می‌کنند.

در جمهوری اسلامی نیز نوروز محترم شمرده شده است و در قانون اساسی آغاز سال مبدأ سال جلالی است. در اتفاقی که قبل از انقلاب مبدأ تاریخ را از هجرت پیامبر تغییر دادند با مخالف شدید همراه شد و مردم آن را نپذیرفتند. با بالاگرفتن امواج انقلاب، برای راضی‌کردن مردم آن را پس‌گرفتند.

نوروز موجودیت ارزش‌مندی از فرهنگ ایرانی- اسلامی و وحدتی در میان اقوام ایرانی است. هر کس با هر زبانی این جشن را محترم می‌شمارد. نوروز در دنیا جلوه جهانی پیدا کرده است و دوبار در یونسکو با محوریت ایران و همراهی کشورهای دیگر در تنظیم قطعنامه- از جمله آذربایجان، ترکیه، هند، چین، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان نمونه‌ای از میراث ناملموس ثبت شده است. نباید اجازه دهیم که این سنت ارزش‌مند ازمیان‌برود.

دکتر حداد عادل در خاتمه سخنرانی خود به سنت دیگری اشاره کرد که در سال‌های اخیر رواج یافته است و آن سنت سفرهای نوروزی است. ایشان ضمن آرزوی سلامت برای مسافران نوروزی بیان داشت، این سنت که آثار اقتصادی دارد و البته سنت پسندیده‌ای است، نباید مانع دیدوبازدید و رابطه انسانی شود که در اسلام نیز از آن با عنوان صله رحم یاد شده است. ایشان در خاتمه ابراز امیدواری کرد: «نوروز مثل چراغی در میان ملت‌های جهان بدرخشد.»

سپس، دکتر حداد به پرسش‌های حضار پاسخ گفت و از کتابخانه دانشکده مطالعات جهان نیز بازدید کرد.

https://haddadadel.ir/news/847-28-2018

تمامی حقوق برای وبگاه شخصی دکتر غلامعلی حداد عادل محفوظ است.